ヨレモク Sargassum siliquastrum
 
作成者:鈴木雅大 作成日:2012年5月3日(2019年1月18日更新)
 
ヨレモク(撚れ藻屑)
Sargassum siliquastrum (Turner) C. Agardh 1820: 22.
 
黄藻植物門(オクロ植物門)(Phylum Ochrophyta),褐藻綱(Class Phaeophyceae),ヒバマタ亜綱(Subclass Fucophycidae),ヒバマタ目(Order Fucales),ホンダワラ科(Family Sargassaceae),ホンダワラ属(Genus Sargassum),バクトロフィクス亜属(Subgenus Bactrophycus),ハロクロア節(Section Halochloa
 
*1. 吉田(1998)「新日本海藻誌」における分類体系:褐藻綱(Class Phaeophyceae),ヒバマタ目(Order Fucales),ホンダワラ科(Family Sargassaceae),ホンダワラ属(Genus Sargassum
*2. 吉田ら(2015)「日本産海藻目録(2015年改訂版)」における分類体系:褐藻綱(Class Phaeophyceae),ヒバマタ目(Order Fucales),ホンダワラ科(Family Sargassaceae),ホンダワラ属(Genus Sargassum
 
掲載情報
J. Agardh 1848: 292; 1889: 60; 1896: 55; De Toni 1895: 24; 岡村 1902: 148-149; Grunow 1915: 346; Setchell 1933: 38. Pls 11, 12; Yoshida 1983: 207. Figs 75-80; 1986: 38. Fig. 2; 1998: 405-407; 島袋 2018: 566-568. Figs 1-11, 13.
 
Basionym
  Fucus siliquastrus Mertens ex Turner 1809: 26. Pl. 82.
Homotypic synonym
  Cystoseira siliquastra (Mertens ex Turner) C. Agardh 1824: 288.
  Halochloa siliquastra (Mertens ex Turner) Kützing 1843: 55; 1849: 634; 1860: 34. Pl. 97, Fig. 1.
Heterotypic synonym
  Fucus scoparius Mertens ex Turner 1809: 156. Pl. 132.
   ≡ Sargassum scoparium (Mertens ex Turner) C. Agardh 1820: 26; J. Agardh 1848: 292; 1889: 60; 1896: 53; De Toni 1895: 23; 岡村 1902: 147; Grunow 1915: 345.
   ≡ Halochloa scoparia (Mertens ex Turner) Kützing 1843: 55; 1849: 634; 1860: 33. Pl. 95.
  Fucus tortilis C. Agardh 1812: 6.
   ≡ Sargassum tortile (C. Agardh) C. Agardh 1820: 15; 1824: 299; J. Agardh 1848: 291; 1889: 60; 1896: 53; De Toni 1895: 23; 岡村 1902: 147-148; 1916: 199; 1924: 26. Pl. 208; 1936: 330. Fig. 168; Yendo 1907: 85. Pl. 12, Figs 1-8; 1909: 119; Grunow 1915: 344.
   ≡ Halochloa tortilis (C. Agardh) Kützing 1843: 56; 1849: 633; 1860: 34. Pl. 99, Fig. 1.
  Fucus serratifolius Thunberg 1815: 144. nom. illeg.
  Halochloa pachycarpa Kützing 1843: 56; 1849: 634; 1860: 34. Pl. 96.
   ≡ Sargassum pachycarpum (Kützing) Endlicher 1843: 31.
   ≡ Sargassum scoparium var. pachycarpum (Kützing) Grunow 1915: 345.
  Halochloa polyacantha Kützing 1843: 56; 1849: 633; 1860: 34. Pl. 98, Fig. 1.
   ≡ Sargassum polyacanthum (Kützing) Endlicher 1843: 31.
   ≡ Sargassum tortile var. polyacanthum (Kützing) Grunow 1915: 345.
  Halochloa macracantha Kützing 1843: 55; 1849: 633; 1860: 34. Pl. 97, Fig. 2.
   ≡ Sargassum macracantha (Kützing) Endlicher 1843: 31.
   ≡ Sargassum tortile var. macracanthum (Kützing) Grunow 1915: 344.
  Halochloa tenuis Kützing 1843: 56.
   ≡ Sargassum tenue (Kützing) Endlicher 1843: 31.
   ≡ Sargassum scoparium var. tenue (Kützing) Grunow 1915: 346.
  Sargassum corynecarpum Harvey 1860: 325; De Toni 1895: 25; Grunow 1915: 348; Dawson 1959: 6. Pl. 4.
  Sargassum siliquastrum var. pyriferum Harvey 1860: 328; Dawson 1959: 6.
  Sargassum siliquastrum var. capitellatum Grunow 1915: 348.
  Sargassum siliquastrum var. nipponense Grunow 1915: 347.
  Sargassum tortile f. ulophyllum Grunow 1915: 350?
 
Type locality: 長崎港.
Lectotype specimen: BM (The Natural History Museum, London, UK)
 
ヨレモク Sargassum siliquastrum
押し葉標本(採集地:岩手県 下閉伊郡 山田町 小谷鳥漁港;採集日:2004年11月30日;採集者:鈴木雅大)
 
ヨレモク Sargassum siliquastrum
体上部の葉と気胞
 
ヨレモク Sargassum siliquastrum
付着器と体下部の葉
 
ヨレモク Sargassum siliquastrum
押し葉標本(採集地:新潟県 佐渡郡 真野町 滝脇(現 佐渡市 滝脇);採集日:2003年2月28日;採集者:鈴木雅大)
 
ヨレモク Sargassum siliquastrum
体下部の葉
 
ヨレモク Sargassum siliquastrum
生殖器床を付けた枝
 

異名(シノニム)の数の多さが示すように,分類学的に古くから問題になってきた種類です。地域や時期によって形態が良く変わることから,同定に困る種類の1つだと思います。日本海側から東北地方太平洋沿岸にかけては,良く似た種類であるアキヨレモク(Sargassum autumnaleと分布域が重なるため,同定が困難を極めることが良くあります。葉や気胞の形態が良く変わることから,著者は体下部の葉の形態,成熟時期などを同定の目安とし,体下部の葉が広楕円形(幅広い)で全縁(切れ込みがない)であること,晩冬から夏にかけて成熟し,生殖器床(ホンダワラ類の生殖器官)を付けること,水中でしばしば青白く見えることなどが本種の特徴と考えています。しかし,そのような特徴にピッタリと当てはまる例は少なく,生殖器床が見つからない,体下部の葉が幅広いとも狭いともいえない,全縁かどうかの判断が付かない,必ずしも水中で干渉色が見えるとは限らないなど,本種の同定に関しては何度も頭を抱えたものです。ここでは,著者が作製した標本の中で「ヨレモク」と断定出来たものだけ掲載しました。

島袋(2018)は,「日本産温帯性ホンダワラ属」の連載でヨレモクについて解説しています。やはり形態的には良く変わる種類で同定に困るやっかいな種類だと思いましたが,1点気になる記述がありました。上述の干渉色に関する記述で,「ヨレモクの青く見える特徴はとくに夜間に光で照らした際に顕著である」と述べられています。これはまさにその通りで,著者がヨレモクと判断したサンプルはいずれも夜間に採集したものです。正直なところ昼間にヨレモクが青白く見えたことはなく,そもそも昼間にヨレモクを認識したことがありません。夜のヨレモクは良く目立っていて,同定する際にはこの上なく有用な情報だと思います。もっとも著者が夜間に海藻を採集していたのは2008年位までで,近年は夜に海岸に出ることはほとんどなくなりました。ホンダワラ類を採集する機会も減っているので,ヨレモクと出会う(認識する)こともなくなっているのですが,島袋(2018)を読んで改めてヨレモクを認識してみたいと思いました。

 
参考文献
 
Agardh, C.A. 1820. Species algarum. 168 pp. ex officina Berlingiana, Lundae
 
Agardh, C.A. 1824. Systema Algarum. 312 pp. Literis Berlingianis, Lundae.
 
Agardh, J.G. 1848. Species genera et ordines algarum. 363 pp. C.W.K. Gleerup, Lundae.
 
Agardh, J.G. 1889. Species Sargassorum Australiae descriptae et dispositae. Accedunt de singulis partibus Sargassorum, earumque differentiis morphologicis in diversis speciebus observationes nonnullae; nec non dispositionis specierum omnium generis, his differentiis fundatae, periculum. Öfversigt af Konglige Vetenskaps-Adademiens Förhandlingar, Stockholm, series 4 23: 1-133.
 
Agardh, J.G. 1896. Analecta algologica, Continuatio III. Lunds Universitets Års-Skrift, Andra Afdelningen, Kongl. Fysiografiska Sällskapets i Lund Handlingar 32: 1-140.
 
Dawson, E.Y. 1959. William H. Harvey's report on the marine algae of the United States North Pacific exploring expedition of 1853-1856. Pacific Naturalist 1: 1-40.
 
De Toni, G.B. 1895. Sylloge algarum omnium hucusque cognitarum. Vol. III. Fucoideae. Vol. 3. 638 pp. Sumptibus auctoris, Patavii.
 
Endlicher, S.L. 1843. Mantissa botanica altera. 111 pp. apud Fridericum Beck, Universitatis Bibliopolam, Vindobonae.
 
Grunow, A. 1915. Additamenta ad cognitionem Sargassorum. Verhandlungen der Kaiserlich-Möniglichen Zoologisch-Botanischen Gesellschaft in Wien 65: 329-448.
 
Guiry, M.D. and Guiry, G.M. 2012. AlgaeBase. World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway. https://www.algaebase.org; searched on 3 May 2012.
 
Harvey, W.H. 1860. Characters of new algae, chiefly from Japan and adjacent regions, collected by Charles Wright in the North Pacific Exploring Expedition under Captain James Rodgers. Proceedings of the American Academy of Arts and Sciences 4: 327-335.
 
Kützing, F.T. 1843. Phycologia generalis. 458 pp. F.A. Brockhaus, Leipzig.
 
Kützing, F.T. 1849. Species algarum. 922 pp. F. A. Brockhaus, Lipsiae.
 
Kützing, F.T. 1860. Tabulae phycologicae. Vol. X. 39 pp. Gedruckt auf kosten des Verfassers, Nordhausen.
 
岡村金太郎 1902. 日本藻類名彙.276 pp. 敬業社,東京.
 
岡村金太郎 1916. 日本藻類名彙 第2版.362 pp. 成美堂,東京.
 
岡村金太郎 1924. 日本藻類圖譜 第5巻 第2集.内田老鶴圃,東京.
 
岡村金太郎 1936. 日本海藻誌.964 pp. 内田老鶴圃,東京.
 
Setchell, W.A. 1933. Hong Kong seaweeds, III, Sargassaceae. Hong Kong Naturalist Supplement 2: 33-49.
 
島袋寛盛 2018. 日本産温帯性ホンダワラ属 11回目:ヨレモクとアキヨレモク.海洋と生物 40: 566-573.
 
Turner, D. 1808-1809. Fuci. Vol. 2. 164 pp. (col. copp. W.J. Hooker). Typis J. M'Creery, impensis J. et A. Arch, Londini.
 
Yendo, K. 1907. The Fucaceae of Japan. Journal of the College of Science, Tokyo Imperial University 21: 1-174.
 
遠藤吉三郎 1909. 莫語花.175 pp. 裳華房,東京.
 
Yoshida, T. 1983. Japanese species of Sargassum subgenus Bactrophycus (Phaeophyta, Fucales). Journal of the Faculty of Science Hokkaido University Series V (Botany) 13: 99-246.
 
吉田忠生 1986. ホンダワラ類の分類と分布(9).Halochloa節 (4) とRepentia節.海洋と生物 8: 38-41.
 
吉田忠生 1998. 新日本海藻誌.1222 pp. 内田老鶴圃,東京.
 
吉田忠生・鈴木雅大・吉永一男 2015. 日本産海藻目録(2015年改訂版).藻類 63: 129-189.
 
 
写真で見る生物の系統と分類真核生物ドメインS A Rストラメノパイル黄藻植物(オクロ植物)門褐藻綱 ヒバマタ目ホンダワラ科ホンダワラ属ハロクロア節
 
日本産海藻リスト黄藻植物門褐藻綱ヒバマタ亜綱ヒバマタ目ホンダワラ科ホンダワラ属バクトロフィクス亜属ハロクロア節ヨレモク
 
「生きもの好きの語る自然誌」のトップに戻る